Tại cuộc tọa đàm tham vấn chính sách về việc thành lập tòa gia đình và người chưa thành niên (NCTN) được tổ chức giữa tuần qua, các đại biểu đã chỉ ra nhiều bất cập, hạn chế của hoạt động tố tụng hình sự hiện nay đối với các vụ án liên quan NCTN. Đồng thời, tọa đàm đã phác thảo một cơ chế tư pháp dành riêng cho đối tượng đặc biệt này.

Không bảo đảm bí mật riêng tư

Phó Chánh án TAND Tối cao Trần Văn Độ nhận định: Mặc dù đã có những quy định về các thủ tục tố tụng đối với người bị tạm giữ, bị can, bị cáo chưa thành niên trong BLTTHS nhưng việc áp dụng vào thực tiễn đã bộc lộ nhiều điểm bất hợp lý, thiếu hiệu quả. Điều này dẫn đến chất lượng giải quyết các vụ án không cao. Cạnh đó, tình trạng các cơ quan tiến hành tố tụng lạm quyền, vi phạm các quy định của BLTTHS, không tôn trọng quyền lợi của NCTN vẫn xảy ra dẫn đến một số trường hợp oan, sai.

Phân tích cụ thể hơn, Phó Viện trưởng VKSND Tối cao Lê Hữu Thể cho rằng BLTTHS không có sự phân biệt quy định trình tự, thủ tục phiên tòa xét xử mà bị cáo, người bị hại và người làm chứng là NCTN với người đã thành niên. “Tất cả bị cáo phải đứng dậy khi HĐXX vào phòng xử án. Bị cáo là NCTN cũng giống như người thành niên đều phải đứng trước vành móng ngựa để trả lời mà không được ngồi cạnh cha mẹ hoặc luật sư của mình” - ông Thể nhấn mạnh.

Cũng theo ông Thể, Điều 307 BLTTHS quy định: “Trong trường hợp cần thiết, tòa án có thể quyết định xét xử kín”. Nhưng thực tế, tòa án thường xét xử công khai, thậm chí xét xử lưu động kể cả những vụ hiếp dâm mà bị cáo và người bị hại đều là NCTN. Công chúng và báo chí được tự do vào dự, viết bài. Điều này “không bảo đảm quyền bí mật riêng tư của NCTN” như quy định của pháp luật TTHS một số nước...

Thường bị cáo là NCTN đều phải đứng trước vành móng ngựa để trả lời mà không được ngồi cạnh cha mẹ hoặc luật sư của mình. Ảnh: HTD

Người bào chữa thờ ơ

Thời gian qua, Viện Khoa học xét xử TAND Tối cao đã nghiên cứu, xây dựng báo cáo tổng quan về cơ sở lý luận và thực tiễn của sự cần thiết thành lập tòa án chuyên trách đối với NCTN. Dự thảo báo cáo này cho rằng quá trình lấy lời khai, xét hỏi NCTN cần sự có mặt của luật sư và người giám hộ nhưng việc này chưa được thực hiện đúng. Thực tế có trường hợp cơ quan điều tra mời luật sư và người giám hộ tham gia lấy lời khai nhưng là sau khi các em… đã được lấy lời khai. Luật sư, người giám hộ chỉ ký vào bản cung để “hợp thức”. Tất nhiên là không ít trường hợp họ cũng không được mời.

Ngoài ra, báo cáo còn nêu nhận định: Không có nhiều luật sư nổi tiếng tham gia bào chữa cho bị can, bị cáo theo yêu cầu của cơ quan tiến hành tố tụng. Không ít trường hợp luật sư tham gia bào chữa mang tính hình thức. Tại phiên tòa, luật sư cũng chưa thực sự sâu sát, quan tâm đúng mức để bảo vệ bị cáo chưa thành niên. “Nhiều luật sư hỏi bị cáo vị thành niên những câu hỏi mà ngay người lớn cũng khó trả lời thì lấy đâu ra bài bào chữa thuyết phục” - báo cáo bình luận.

Nguyên nhân của việc này được xác định một phần là do trình độ và trách nhiệm nghề nghiệp của một bộ phận luật sư, phần khác do thiếu chế tài cụ thể để áp dụng xử lý đối với những luật sư không làm hết trách nhiệm. Cạnh đó, chế độ thù lao cho luật sư tham gia bào chữa theo yêu cầu của cơ quan tiến hành tố tụng còn chưa hợp lý (mức chi trả là 120.000 đồng/ngày làm việc).

Không tạo cảm giác sợ hãi

Nghiên cứu của Viện Khoa học xét xử cho thấy về hình thức phiên tòa, hiện chưa có bất kỳ phòng xét xử nào riêng để tiến hành tố tụng liên quan tới NCTN. Hầu hết các phiên tòa xét xử công khai, có người dân ngồi xem, làm tăng cảm giác sợ hãi, căng thẳng và bị kỳ thị trong các em. “Việc NCTN bị đưa ra xét xử trong môi trường giống bị cáo đã thành niên hoặc trong cùng vụ án với bị cáo đã thành niên làm cho NCTN bị ảnh hưởng tiêu cực từ phía bị cáo đã thành niên. Có thể họ sẽ liều lĩnh và nguy hiểm hơn sau khi bị đưa ra xét xử” - báo cáo lo ngại.

Từ thực tế trên, dự thảo báo cáo đề xuất cần bố trí khu chờ riêng biệt tại tòa án để người bị hại là trẻ em và gia đình các em có thể ngồi đợi. Đồng thời để cách ly họ với bị cáo và những người ở phía bị cáo... Mặt khác, việc xét xử cần được tiến hành trong văn phòng của thẩm phán hoặc một căn phòng bình thường khác thay vì diễn ra tại phòng xử án thông thường. Nội thất của phòng xử cần được bố trí lại để các bên có thể ngồi ở cùng một bậc xung quanh một cái bàn tròn; các em được ngồi ghế nhỏ theo cỡ của mình. Về trang phục, tất cả các bên đều mặc quần áo bình thường; bị cáo chưa thành niên không bị còng tay trong phòng xử án. Trước khi bắt đầu thủ tục, thẩm phán tự giới thiệu mình với các em và cho phép các em được quan sát phòng xử án và ngồi vào ghế dành cho mình. Thẩm phán yêu cầu tất cả các bên, kể cả luật sư ngồi chứ không đứng khi đặt câu hỏi, để các em không cảm thấy sợ khi có một người lớn đứng trước mặt mình.

Dự thảo báo cáo còn đưa ra một đề xuất đáng chú ý là “không cho công chúng vào phòng xử án khi các em cung cấp lời khai”.