Sau khi kết hôn, tài sản tạo lập được trong thời kỳ hôn nhân của vợ chồng đều được coi là tài sản chung (không đề cập đến những trường hợp ngoại lệ theo quy định của luật). Do đó, diễn ra thực tiễn khá phổ biến là nhiều cặp vợ chồng có nhu cầu tất yếu muốn cùng định đoạt, phân chia tài sản chung của mình thông qua “di chúc chung của vợ chồng” cho con cháu của họ. Đây cũng chính là cơ sở xây dựng hành lang pháp lý điều chỉnh quy định về di chúc chung của vợ chồng tại Bộ luật dân sự (BLDS) 2005. Tuy nhiên, đến BLDS 2015 đã bãi bỏ hoàn toàn các quy định về di chúc chung của vợ chồng tồn tại trước đó.

Trước việc BLDS 2015 không giữ lại quy định về di chúc chung của vợ chồng. Ngoài ra, BLDS này không hề có quy định cấm di chúc chung của vợ chồng và cũng không quy định hướng xử lý đối với di chúc chung vợ chồng thì câu hỏi đặt ra là: Xử lý như thế nào đối việc xác lập di chúc chung của vợ chồng? Di chúc đó liệu có hiệu lực pháp luật không?

Mình chia thành 02 trường hợp sau:

TH1: Di chúc chung của vợ chồng xác lập TRƯỚC khi Bộ luật dân sự 2015 có hiệu lực (ngày 01/01/2017)

Việc xác lập di chúc chung của vợ chồng được xem là một dạng giao dịch dân sự vì đây được coi như một loại hành vi pháp lý đơn phương của vợ, chồng để xác lập, định đoạt quyền hưởng hoặc không hưởng di sản và nghĩa vụ cho những người thừa kế di sản của họ (Giao dịch dân sự là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự - Điều 116 BLDS 2015).

Mà chiếu theo quy định về điều khoản chuyển tiếp của BLDS 2015 tại khoản 1 Điều 688:

Đối với giao dịch dân sự được xác lập trước ngày Bộ luật này có hiệu lực thì việc áp dụng pháp luật được quy định như sau: giao dịch dân sự chưa được thực hiện mà có nội dung, hình thức khác với quy định của Bộ luật này thì chủ thể giao dịch tiếp tục thực hiện theo quy định của Bộ luật dân sự năm 2005 và các văn bản quy phạm pháp luật quy định chi tiết Bộ luật dân sự năm 2005.

Như vậy, di chúc là một dạng giao dịch dân sự vì thế các quy định trên cũng được áp dụng cho di chúc. Điều đó có nghĩa, di chúc chung của vợ chồng xác lập trước ngày 01/01/2017 thì sẽ được điều chỉnh bởi các quy định của BLDS 2005. Theo đó, đối với những bản di chúc chung lập trước ngày BLDS 2015 có hiệu lực thì vẫn áp dụng quy định của BLDS 2005 để giải quyết. Hay nói cách khác, các bản di chúc đó vẫn được pháp luật công nhận và được điều chỉnh bởi các quy định được đề cập tại BLDS 2005.

TH2: Di chúc chung của vợ chồng xác lập SAU khi Bộ luật dân sự 2015 có hiệu lực (ngày 01/01/2017)
Rõ ràng, BLDS 2015 đã loại bỏ hết các quy định liên quan về di chúc chung của vợ chồng. Tuy nhiên, BLDS này lại không hề có quy định nào cấm việc xác lập di chúc chung của vợ chồng. Vậy, liệu có áp dụng nguyên tắc công dân được làm những điều pháp luật không cấm trong trường hợp này không?

Để trả lời câu hỏi trên không phải điều dễ dàng; trước hết, chúng ta cùng đi mổ xẻ định nghĩa về “di chúc” theo quy định tại Điều 624 BLDS 2015:

“Di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết."

Dựa vào câu chữ quy định trên, có thể dẫn tới cách hiểu là BLDS 2015 chỉ chấp nhận di chúc của một cá nhân mà thôi. Tuy nhiên, nếu phân tích kỹ nội hàm quy định trên thì việc hiểu theo hướng cấm di chúc chung của vợ chồng không thực sự thuyết phục. Bởi lẽ, điều luật trên chỉ nói di chúc là “ý chí của cá nhân” chứ không phải là “ý chí của một cá nhân”. Trong khi đó vợ, chồng đều được xem là cá nhân độc lập. Vì vậy, chiếu theo cách suy luận trên chúng ta hoàn toàn vẫn có thể hiểu rằng:   v  ợ chồng được lập di chúc chung để thể hiện ý chí cá nhân của họ trong cùng một văn bản (được gọi là di chúc chung của vợ chồng).

Bên cạnh đó, trên cơ sở đối chiếu, so sánh luật chúng ta thấy rằng đây không phải là quy định mới trong BLDS 2015 mà quy định về định nghĩa di chúc như Điều 624 BLDS 2015 cũng đã tồn tại trươc đó trong BLDS 2005 (Điều 646). Điều này cho chúng ta thêm cơ sở khẳng định việc hiểu: định nghĩa di chúc chỉ là di chúc của một cá nhân là không hợp. Rõ ràng, việc tồn tại song song định nghĩa di chúc và quy định về di chúc chung của vợ chồng trong BLDS 2005 cho thấy chúng không hề mâu thuẫn, loại trừ lẫn nhau. Việc các nhà làm luật đưa ra định nghĩa di chúc chỉ có ý nghĩa nhằm phân biệt chủ thể của di chúc, đó chỉ có thể là cá nhân mà không thể là các chủ thể khác (tổ chức, pháp nhân không được lập di chúc). Theo đó, không đủ cơ sở để cho rằng đây là quy định cấm di chúc chung của vợ chồng.

Từ những lập luận trên, chúng ta có thể thấy BLDS 2015 không hề tồn tại bất cứ quy định nào dẫn đến cách hiểu vợ chồng không được (hay nói đúng hơn là cấm) lập di chúc di chúc chung của vợ chồng. Vì vậy, mặc dù BLDS 2015 chưa có điều luật cụ thể quy định, điều chỉnh về di chúc chung của vợ chồng nhưng việc xác lập di chúc chung của vợ chồng là một quyền dân sự không trái pháp luật và cũng không trái đạo đức xã hội nên vẫn có hiệu lực thực hiện.

Hệ quả của di chúc chung của vợ chồng khi không có điều luật cụ thể quy định

Việc các lập di chúc chung của vợ chồng sau khi BLDS 2015 có hiệu lực không bị cấm nhưng hiện tại lại không có quy định cụ thể điều chỉnh, câu hỏi đặt ra là di chúc chung của vợ chồng sẽ giải quyết ra sao?

Theo Khoản 2 Điều 14 BLDS 2015 quy định:

“Tòa án không được từ chối giải quyết vụ, việc dân sự vì lý do chưa có điều luật cụ thể để áp dụng; trong trường hợp này, quy định tại Điều 5 và Điều 6 của Bộ luật này được áp dụng”.

Căn cứ theo quy định trên, nếu có tranh chấp về di chúc chung của vợ chồng thì Tòa án không được từ chối giải quyết. Cụ thể, Tòa án phải tiến hành giải quyết áp dụng dựa trên các nguyên tắc:

+ Áp dụng tương tự pháp luật (Điều 6) hoặc;

+ Áp dụng tập quán