Theo Nghị định 191/2013/NĐ-CP ban hành ngày 27-11-2013, hiệu lực từ ngày 10-01-2014, tại Điều 4 viện dẫn quy định tại Khoản 2 Điều 26 Luật công đoàn, để yêu cầu doanh nghiệp (DN) thuộc mọi thành phần kinh tế không phân biệt là đã có hay chưa có tổ chức công đoàn cơ sở vẫn phải nộp kinh phí công đoàn.
Viện dẫn này cho thấy không ổn về căn cứ pháp lý. Luật công đoàn, Điều 26. Tài chính công đoàn, ghi: “Tài chính công đoàn gồm các nguồn thu sau đây: 1. Đoàn phí công đoàn do đoàn viên công đoàn đóng theo quy định của Điều lệ Công đoàn Việt Nam; 2. Kinh phí công đoàn do cơ quan, tổ chức, DN đóng bằng 2% quỹ tiền lương làm căn cứ đóng bảo hiểm xã hội (BHXH) cho người lao động (NLĐ); 3. Ngân sách nhà nước cấp hỗ trợ; 4. Nguồn thu khác từ hoạt động văn hóa, thể thao, hoạt động kinh tế của Công đoàn; từ đề án, dự án do Nhà nước giao; từ viện trợ, tài trợ của tổ chức, cá nhân trong nước và nước ngoài”.
Như vậy, Khoản 2 Điều 26 Luật công đoàn không hề quy định là buộc các nơi chưa thành lập công đoàn nộp công đoàn phí. Ngoài ra, Luật công đoàn, Điều 6. Nguyên tắc tổ chức và hoạt động công đoàn, ghi: “1. Công đoàn được thành lập trên cơ sở tự nguyện, tổ chức và hoạt động theo nguyên tắc tập trung dân chủ. 2. Công đoàn được tổ chức và hoạt động theo Điều lệ Công đoàn Việt Nam, phù hợp với đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước”. Với quy định cụ thể này, cho thấy “công đoàn được thành lập trên cơ sở tự nguyện”, do đó vẫn có thể suy ra tại nhiều DN, NLĐ tự nguyện không thành lập công đoàn là chuyện bình thường. Và một khi họ đã không thành lập công đoàn, làm sao bắt họ nộp kinh phí công đoàn cho được?
Ngoài ra, hình thức hợp tác xã, nơi xã viên có sự bình đẳng với nhau chứ không phải dưới hình thức chủ-thợ nên hoạt động công đoàn hầu như không cần thiết và không phù hợp. Thế nhưng hợp tác xã, đơn vị vũ trang nhân dân đều là đối tượng phải nộp công đoàn phí bất kể có hay không có tổ chức công đoàn như yêu cầu của Nghị định 191/2013/NĐ-CP là thiếu tính thuyết phục.
Đơn cử, một DN siêu nhỏ chỉ có 5, 7 công nhân nên không thành lập công đoàn cơ sở mà người chủ vẫn phải trích 2% quỹ lương để đóng phí công đoàn thì làm sao thuyết phục được họ (quỹ lương ở đây là quỹ lương làm căn cứ đóng BHXH cho NLĐ). Hay một DN có vốn đầu tư nước ngoài trong năm đầu tiên hoạt động chưa tổ chức công đoàn cơ sở trong DN của mình vì nhiều lý do, nay bắt nhà đầu tư phải trích 2% quỹ lương để nộp công đoàn phí, làm sao giải thích cho họ hiểu và chấp nhận nộp?
Cái khó lý giải khác ở nội dung Điều 4 Nghị định 191/2013/NĐ-CP là khi chưa có công đoàn cơ sở thì số tiền bắt buộc phải nộp sẽ được chi dùng ra sao, khi mà NLĐ ở nơi buộc phải đóng khoản phí này nhưng không hề được thu hưởng chút an sinh gì từ khoản chi phí đó?.
Vấn đề khác: 2% quỹ lương mà DN phải đóng để công đoàn hoạt động, được gọi là gì? Phí thì không phải. Thuế lại càng không đúng, vì DN đã nộp thuế cho Nhà nước. Vậy đâu là cơ sở pháp lý? Và trong thực tế, từ nhiều năm qua, công đoàn cơ sở chỉ được giữ lại 40%, 60% còn lại phải trích nộp cho công đoàn cấp trên và số tiền này được chi như thế nào, vào mục đích gì, quyết toán ra sao… thì công đoàn cơ sở và DN đều không được biết. Trong khi đó, Luật Ngân sách nhà nước bảo đảm kinh phí hoạt động của Đảng và các tổ chức chính trị - xã hội, trong đó có Công đoàn.
Có lập luận: Khi đóng thuế DN đã gián tiếp hỗ trợ kinh phí công đoàn thông qua ngân sách nhà nước. Nếu các đối tượng phải nộp kinh phí công đoàn bao gồm cơ quan, tổ chức DN thì rõ ràng ngân sách nhà nước đã cấp trùng hai lần cho công đoàn: một lần là Chính phủ cấp theo Luật Ngân sách Nhà nước; một lần người sử dụng lao động nộp 2% quỹ lương.
